در مراکز پزشکی و مراقبت از سلامت، واژه الکل به دو نوع ترکیب شیمیایی محلول در آب، به نام‌های اتیل الکل و ایزوپروپیل الکل اشاره دارد که خاصیت ضدعفونی‌سازی و گندزدایی هر دوی آن‌ها معمولاً آنطور که شایسته و بایسته است، شناسایی نشده‌است. الکل‌ها به جای آنکه از تولید و تکثیر باکتری‌های رویشی جلوگیری کنند، به سرعت آن‌ها را از بین می‌برند و خاصیت باکتری‌کُشی فوق‌العاده‌ای دارند. علاوه بر این، ترکیبات الکلی قادر به حذف توبرکولوزیس، قارچ‌ها و ویروس‌ها از محیط نیز هستند؛ اما اسپورهای باکتریایی را از بین نمی‌برند. اگر الکل‌ها را بیش از 50 درصد رقیق کنیم، خاصیت گندزدایی آن‌ها به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش پیدا می‌کند. در فرآیندهای گندزدایی و ضدعفونی‌سازی با الکل، غلظت بهینه الکل معادل 60 تا 90 درصد در آب است.
نحوه عملکرد الکل و اثرگذاری آن بر آلاینده‌ها
برای توجیه خاصیت ضدمیکروبی الکل، یک توجیه بسیار محتمل وجود دارد و آن توجیه، از این قرار است که الکل‌ها، پروتئین‌ها را واسِرشت (یا دِناتوره) می‌کنند. بنیان و پایه توجیه مذکور آن است که اتیل الکل خالص (که یک عامل دیهیدراتکننده است)، خاصیت باکتری‌زدایی ضعیف‌تری نسبت به ترکیبات الکل-آب دارد؛ زیرا پروتئین‌ها در حضور آب سریع‌تر واسِرِشت یا دناتوره می‌شوند. پژوهشگران، پدیده دناتوراسیون را از آن جهت محتمل می‌دانند که الکل، دی‌هیدروژنازهای باکتری اشرشیا کولی را از بین می‌برد و اتیل الکل، فازِ لَگ را در انتروباکتر ایروژنز افزایش می‌دهد. این در حالی است که اگر آمینواسیدهای خاصی به الکل اضافه شوند، امکان بازگشت تأثیر فاز لگ وجود دارد. شواهد و قراین حاکی از آنند که دیگر ماده‌های گندزدا، از طریق مهار متابولیت‌های ضروری برای تقسیم سلولی سریع، از تکثیر و افزایش جمعیت میکروارگانیسم‌های آلاینده جلوگیری می‌کنند.
خاصیت میکروب‌کُشی در الکل
متیل الکل (متانول)، دارای ضعیف‌ترین حد از خاصیت میکروب‌کُشی در میان انواع مختلف‌هاست و بنابراین، به ندرت برای پاکسازی تجهیزات در مراکز مراقبت از سلامت استفاده می‌شود. تأثیر غلظت‌های مختلف اتیل‌الکل (اتانول) و طول زمان تماس آن با انواع مختلف میکروارگانیسم‌ها (بین 10 ثانیه تا 1 ساعت) در طی آزمایش‌های مختلف مورد مطالعه قرار گرفته‌است. تمام انواع غلظت‌های اتانول، از 30 تا 100 درصد، می‌توانند در طی 10 ثانیه، میکروارگانیسم سودوموناس ایروژینوزا را از بین ببرند. بعلاوه، غلظت 40 الی 100 درصد از متانول نیز می‌تواند طی مدت 10 ثانیه میکروارگانیسم‌های سراتیا مارسنس، اشرشیا کولی و سالمونلا تیفوزا را نابود کند. ارگانیسم‌های گرم‌مثبت، مثل استافیلوکوکوس اورئوس و استرپتوکوکوس پیوژنز، اندکی مقاوم‌تر هستند و طی مدت 10 ثانیه با اتیل الکل 60 تا 95 درصد نابود می‌شوند. خاصیت باکتری‌زدایی ایزوپروپیل الکل (یا ایزوپروپانول) در مقابل اشرشیا کولی و استافیلوکوکوس اورئوس، نسبت به اتیل الکل قوی‌تر است.
اگر اتیل الکل با نسبت 60 الی 80 درصد رقیق شود، خاصیت ضدویروس بسیار قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت و می‌تواند تمام ویروس‌های لیپوفیلیک (مثل هرپس، واکسینیا و آنفولانزا) و بسیاری از ویروس‌های هیدروفیلیک (مثل اندوویروس، انتروویروس، رینوویروس و روتاویروس‌ها) را غیرفعال کند؛ البته این ترکیب در پاکسازی محیط از ویروس هپاتیت آ (HAV) یا پُلیویروس چندان مؤثر نیست. ایزوپروپیل الکل، بر انتروویروس‌های غیرلیپیدی تأثیری ندارد؛ اما ویروس‌های لیپیدی را به راحتی از بین می‌برد. علاوه بر این، نتایج حاصل از مطالعات نشان داده‌اند که اتیل الکل و ایزوپروپیل الکل، در غیرفعالسازی ویروس هپاتیت ب و ویروس هرپس بسیار کارآمد هستند و اتیل الکل می‌تواند ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV)، روتاویروس، اِکوویروس و استروویروس را نیز غیرفعال کند.
سنجش تأثیر الکل بر میکروارگانیسم‌ها
در آزمایش‌های مبتنی بر سنجش تأثیر اتیل الکل بر مایکوباکتریوم توبرکولوزیس، کاشف به عمل آمد که اتانول 95 درصد می‌تواند باسیل‌های توبرکل محلول در بزاق یا سوسپانسیون آب را طی مدت 15 ثانیه از بین ببرد. در سال 1964، اسپاولدینگ اعلام کرد که الکل‌ها، یک گندزدای بسیار کارآمد برای مهار فعالیت توبرکولوزیس هستند و این ترکیبات باید ملاک سنجش عملکرد دیگر ماده‌های از بین‌برنده توبرکولوزیس باشند.
برای مثال، این پژوهشگر تأثیر یُدوفور (450 ppm)، فنول (3 درصد) و ایزوپروپانول (70 درصد) بر زدایش توبرکولوزیس را مورد مطالعه قرار داد و به این نتیجه رسید که مدت زمان لازم برای تماس هرکدام از آن ترکیبات با محیط و حصول نتیجه بهینه به ترتیب برابر 180-120 دقیقه، 60-45 دقیقه و 5 دقیقه است. این مطالعات، طی آزمایش لوپِ موزین، انجام شدند. آزمایش لوپِ موزین یک آزمایش دقیق است که با هدف شناسایی مدت‌زمان بقای میکروارگانیسم‌ها در برابر ماده‌های گندزدا طراحی شده‌است. البته شایان ذکر است که آن آمار و ارقام درباره مدت زمان بهینه برای تماس ماده گندزدا با محیط را نباید به شرایطی که از آن گندزداها برای پاکسازی تجهیزات جراحی استفاده می‌شود، تعمیم داد.
کارآمدترین ترکیب برای زدایش کریپتوکوکوس نئوفورمان، بلاستومایسیس درماتیتیدیس، کوکیدیویدیس ایمیتیس و هیستوپلاسما کپسولاتوم در فاز بافتی و همچنین، از بین بردن گونه‌های کِشت‌شده این سه ارگانیسم که روی سطوح مختلف اسپری شده اند، اتیل الکل 70 درصد می‌باشد. گونه‌های کِشت‌شده این ارگانیسم‌ها نسبت به اتیل الکل مقاوم‌تر هستند و برای آنکه اتیل الکل بتواند آن‌ها را از محیط پاک کند، باید به مدت 20 دقیقه با آن‌ها در تماس باشد. اما انواع فاز بافتی این ارگانیسم‌ها در کمتر از 1 دقیقه با اتیل الکل از بین می‌روند.
ایزوپروپیل الکل (20 درصد) نیز برای زدایش اکانتاموبا کولبرستونی کارآمد است. علاوه بر این، کلرهگزیدین، هیدروژن پراکسید و تیمروزال نیز می‌توانند این ارگانیسم را از بین ببرند.
ضدعفونی‌سازی با الکل در مراکز مراقبت از سلامت
ضدعفونی‌سازی با الکل، برای استریل‌سازی تجهیزات پزشکی و جراحی توصیه نمی‌شود؛ زیرا الکل در برابر اسپورهای باکتریایی، بی اثر است و نمی‌تواند به متریال‌های غنی از پروتئین نفوذ کند. در برخی از مواقع که از الکل برای استریل‌سازی تجهیزات جراحی آلوده به اسپورهای باکتریایی استفاده شده‌است، زخم بیمار پس از جراحی به عفونت دچار شده و بیمار جان خود را از دست داده است؛ شایان ذکر است که عامل بروز این نوع عفونت، کلستریدیوم بوده‌است. از الکل‌ها برای ضدعفونی‌سازی ترمومترهای دهانی و مقعدی، پیجِرهای بیمارستان‌ها، قیچی‌ها و استتوسکوپ‌ها استفاده می‌شود. علاوه بر این، الکل‌ها در ضدعفونی‌سازی اندوسکوپ‌های فیبرنوری نیز کاربرد دارند.
اگر فرآیند ضدعفونی‌سازی با الکل به درستی اجرا نشود، آلاینده از روی سطوح پاک نمی‌شود و احتمال ابتلای بیمار به عفونت افزایش پیدا می‌کند. در طی سالیان متمادی، از پَدها و حوله‌های آغشته به الکل برای ضدعفونی کردن سطوح کوچک مثل بطری‌های واکسن یا قطعه‌های پلاستیکی تحدید دُوز دارو استفاده می‌شده است. علاوه بر این، گاهی از اوقات از الکل برای ضدعفونی‌سازی سطح خارجی تجهیزات پزشکی (مثل استتوسکوپ‌ها، ونتیلاتورها، کیسه‌های ونتیلاسیون دستی)، تجهیزات اولتراسوند یا سطوح و محل قرارگیری آن تجهیزات استفاده می‌شود. طی دو پژوهش، کارآمدی ایزوپروپیل الکل 70 درصد برای ضدعفونی‌سازی سَری مبدل‌های چندبارمصرف در محیط‌های تحت کنترل مورد مطالعه قرار گرفته و به اثبات رسیده است. در مقابل، در برخی گزارشات آمده‌است که پس از ضدعفونی‌سازی سَری‌های مبدل‌ها در بخش مراقبت‌های ویژه، بیماران به عفونت‌های خونی دچار شده‌اند.
معایب استفاده از الکل برای ضدعفونی‌سازی تجهیزات
استفاده از الکل‌ها برای پاکسازی تجهیزات و لوازم پزشکی، با برخی نقصان‌ها و ایرادات همراه است. برای مثال، الکل‌ها ممکن است به پوسته‌های رویین ابزارها و تجهیزات دارای لنز آسیب برسانند یا تیوب‌های لاستیکی تجهیزات را بعد از چند وقت، خشک و انعطاف ناپذیر کنند. بعلاوه، اگر به مدت 1 سال متمادی از الکل‌ها برای پاکسازی تیپ‌های تونومتر استفاده شود، آن تیپ‌ها دچار آسیب می‌شوند (زیرا الکل چسب آن‌ها را از بین می‌برد). قطعات دومنشوری تونومترها نیز اگر به مدت چهار روز در الکل مستغرق باشند، سطح رویین آن‌ها دچار خشکی می‌شود و ممکن است به قرنیه چشم آسیب برساند.
گزارشات حاکی از آنند که دلیل بروز کدورت قرنیه آن است که تیپ‌های تونومتر، فوراً پیش از سنجش فشار داخل چشم با الکل شستشو شده‌باشند. الکل‌ها، ماده‌هایی اشتعالپذیر هستند و باید در محیط خنک با تهویه مطبوع نگهداری شوند. علاوه بر این، الکل به سرعت تبخیر می‌شود و نمی‌تواند به مدت طولانی روی سطوح آلوده باقی بماند؛ به همین دلیل، اگر بَنا باشد که الکل برای مدت طولانی با آلاینده در تماس باشد، باید تجهیزات و ابزارهای آلوده را در حجم زیادی از آن مستغرق ساخت.
